Rruga e mërgimit - ShaqirSalihu.com

Nisja e një rrugëtimi të gjatë në mërgim të autorit rrëfehet në faqet 123-132 të librit “Rrëfime lirie”.

Kaluam Shtimen. Autobusi po i drejtohej Prizrenit historik, qytetit ku dikur u mblodhën krerët e kombit shqiptar për të na shpëtuar nga kthetrat e ujqve ballkanas. Terri i natës kishte rënë. Po lëviznim ngadalë dhe të vetmuar. Çdo minutë që kalonte më largonte edhe më shumë nga vendlindja. Kishim mbërritur në mes të Rrafshit të Dukagjinit dhe ishim drejtuar për në Pejë. I tillë ishte itinerari i këtij autobusi. Do të kalonim nëpër shumë qytete të Kosovës për të hyrë në Mal të Zi. Në Pejë u furnizuam me benzinë. Të gjithë aty flisnin sllavisht, por Peja është shqiptare.

Përpara syve m’u shfaqën si vegim ato ditë rinie. Shëtitjet në rrugët e këtij qyteti gjatë kohës që isha nxënës i gjimnazit “11 Maji”. Bisedat dhe shakatë që bënim me miqtë në Parkun e Pejës. Ky udhëtim ishte i rëndë për mua, dhe si për ironi të fatit, më çonte si me qëllim në ato vende ku kisha kaluar një pjesë të mirë të rinisë time.

Pasi lamë Pejën, nisëm të ndiqnim një rrugë gjarpëruese, përmes një mali shkëmbor. Një labirint i vështirë për t’u kaluar. Ajo pjesë e vogël e pasagjerëve që kishin mbetur në autobus, kjo pasi shumë prej tyre kishin zbritur në qytete të ndryshme të Kosovës, nisi të ndjente pasojat e atyre kthesave, pasi nisi t’i zinte. Një malazeze që ishte pranë meje po e zinte keq, aq sa i nxori të gjitha ato që kishte ngrënë. Më detyroi që të shkoja në fillim të autobusit për të shmangur atë erë të keqe. Rruga ishte e vështirë dhe e paasfaltuar. Re të mëdha pluhuri ngriheshin në qiell. Por shoferi ishte i mirë dhe me përvojë. Na e lehtësoi në maksimum këtë udhëtim me manovrimet e tij prej profesionisti. Pjesën më të madhe të pasagjerëve i kishte zënë gjumi. Vetëm unë nuk mund të flija, ndonëse isha shumë i lodhur.

Mbërrijmë në Titograd, qyteti i Titos, që sot ka rikthyer emrin e vjetër Podgoricë. Ashtu si sot, edhe atëherë ishte kryeqyteti i Malit të Zi. Ora ishte një e natës. Në stacion hipën edhe dy udhëtarë të tjerë, teksa pjesa më e madhe e atyre që ishin zbritën në Titograd. U gëzova paksa, se aty zbriti edhe gruaja që villte pa fund, megjithëse autobusi ishte zaptuar nga një erë jo e këndshme. Por nuk kishim zgjidhje tjetër. Ky ishte i vetmi bus që përshkonte aksin Prishtinë–Tivar. Në Titograd qëndruam goxha. Patëm mundësi të qetësoheshim. Në stacion rrufita shpejt e shpejt edhe një kafe turke, e cila më lehtësoi disi. Pushimi kishte qenë i domosdoshëm. Na freskoi. Nga Titogradi për në Tivar na priste sërish rrugë, që qe goxha e gjatë. Ndaluam edhe njëherë gjatë rrugës.

Pas këtij udhëtimi të ngadaltë, më në fund hymë në Tivar. Ndjemë aromën e detit. Zbritëm të gjithë nga autobusi. Ende nuk e dija se si do më shkonin punët në Tivar. U shpërndamë në drejtime të ndryshme të gjithë udhëtarët. “Po unë kah do t’ia mbaj?” po mendoja me vete. Hyra në stacionin e autobusit dhe u mbështeta për muri. Isha shumë i lodhur. Gati po më zinte gjumi. Ishte ora katër a pesë e mëngjesit. Tashmë isha shumë larg perimetrit që më lejohej të lëvizja. Por stacioni ishte plot e përplot me njerëz dhe ishte e vështirë të bija në sy të policisë a kushedi se kujt. U ula në një karrige dhe mora një sy gjumë, teksa zemrën e kisha të brengosur.

Pasi agoi drita, u nisa për në brendësi të qytetit. Doja të gjeja diçka për të ngrënë. Më në fund gjeta një dyqan të një gorani nga Kosova, ku shiteshin byrekë, kos dhe ëmbëlsira të ndryshme. Goranët janë popullsi autoktone. Ndonëse janë sllavofonë, janë të vjetër dhe me tradita të lashta. Jetojnë kryesisht në Gore, pranë Prizrenit, si dhe në zonën e kufirit mes Kosovës, Shqipërisë dhe Maqedonisë. Rilindjes Kombëtare Shqiptare i kanë dhënë figura të rëndësishme. Merren kryesisht me blegtori, prodhimin e bukëve dhe ëmbëlsirave në vise të ndryshme të Ballkanit. Është interesant fakti se ata flasin një sllavishte paksa të ndryshme nga të tjerët. E pyeta këtë goran të vjetër nëse dinte shqip, por më tha që jo. Megjithatë kjo nuk kishte rëndësi. Bleva edhe një petull, pasi byreku që mora së pari nuk më ngopi mirë. Por nuk mund të shpenzoja shumë. Kisha pak para me vete, por nuk mund t’ia tregoja hallin tim këtij gorani të mirë. Jam i bindur se nëse ai do ta mësonte, do të më ndihmonte e do ma mbushte çantën plot me gatime të shijshme, pa më kërkuar fare para në shkëmbim. E pyeta se çfarë drejtimi duhet të merrja për të shkuar drejt detit. Nuk kisha qenë asnjëherë më parë në Tivar dhe nuk e njihja fare këtë qytet. Dija vetëm që Tivari, Kraja, Ulqini dhe e gjithë Malësia e Madhe ishin vise shqiptare. Kisha mësuar edhe për mënyrën se si i kishte zaptuar Mali i Zi këto treva nëpër konferenca europiane. Goranit i thashë se kisha ardhur për të bërë pak plazh. Ishte 26 gusht dhe stina e plazhit ende nuk kishte përfunduar. Ai më tregoi se pranë plazhit kishte edhe shumë hotele, si dhe shtëpi private, të lira, ku mund të rrija.

Mbërritja në plazh dhe nisa të shëtis buzë detit, ashtu i veshur siç kisha udhëtuar. Nuk kisha me vete as rrobat e banjës. Ecja në atë breg të detit. Këmbët i tërhiqja zvarrë. Ca nga lodhja rraskapitëse e ca nga mërzia. Mirëpo për diçka isha i vendosur: Unë nuk do të bija sërish në burgun e sllavëve. I trembesha policisë se mos më arrestonte dhe aty merrte fund ëndrra ime e Perëndimit. U lodha duke u ecur nëpër rërë, kokrrizat e së cilës përcëllonin prej të nxehtit që kishin marrë nga dielli. Gjeta një cep aty në plazh. Nën një hije shtrova një xhaketë që kisha në çantë dhe zura të flija sadopak. Nuk mund të merrja ndonjë dhomë në hotel për të pushuar mirë, pasi mund të mbetesha pa para. Ashtu i lodhur kisha fjetur pak orë, derisa turistët nisën të dilnin në plazh atë paradite. Më shihnin të gjithë me kureshtje e ndoshta duke menduar se çfarë halli mund të kisha, që flija ashtu në rërë. Bënte mot i shkëlqyer. Dielli shndriste në qiellin e pastër pa re. Fëmijët po loznin e argëtoheshin së bashku me familjet e tyre.

Duke shëtitur buzë detit më zunë sytë një barakë. Në të shkruhej Bigleteria. “Oh Zot,” thashë me vete. “Kjo është baraka që unë po kërkoja. Kjo do të jetë faltorja ku unë do të falesha.” Nisën të më dridheshin këmbët. U solla rreth e rrotull asaj barake nja dy a tri herë. Në të shiteshin edhe gazeta. Po mendohesha se si ta pyesja nëse kishte traget për në Itali.

Më në fund vendosa. Iu drejtova serbisht:

— A ka anije për në Itali, dhe nëse po, kur?
— Po. Ka një anije për Itali. Niset sonte për në Bari në orën tetë të mbrëmjes.
— Sa kushton bileta?
— 800 dinarë vetëm për vajtje.
— Të lutem, më jep një biletë vetëm për një drejtim. Në Itali kam të afërm dhe më ndihmojnë ata për biletën e kthimit. — Patjetër.

Ky njeri më shihte me njëfarë kureshtjeje. I dukesha pak ndryshe nga të tjerët që blinin bileta për në Itali. Megjithatë nuk më pyeti për asgjë. Anija ishte ankoruar rreth 100 metra larg asaj barake, ku shiteshin biletat. Udhëtarët nisën të futeshin në traget në orën shtatë të mbrëmjes. Kishte edhe shumë automjete të italianëve që kishin ardhur për pushime në Tivar. Tashmë çdo gjë dukej gati. Nuk po e besoja se çfarë po ndodhte me mua. Nuk dija a të gëzohesha a të trishtohesha në ato momente dramatike të jetës sime. Mora biletën dhe u largova. Në xhep më mbeteshin edhe 2 mijë dinarë. Nisa të shëtis edhe njëherë nëpër plazh ato minuta të fundit që më mbeteshin këndej Adriatikut. Njerëzit më shihnin me habi. Kushedi ç’mendonin. “Kush është ky njeri që shëtit nëpër plazh i veshur me rroba e që mban në dorë një torbë të madhe?”

Me vete kisha edhe letërnjoftimin. Duke menduar, thashë me vete se nëse do të më kapte policia, do të zbulonte se në letërnjoftim quhesha Shaqir Salihu, e ndërsa pasaportën e kisha me emrin dhe të dhënat e vëllait, Haki Salihut. E fsheha letërnjoftimin në një zgavër që ishte krijuar në një lis të thatë, jo shumë larg molit të limanit. “Lamtumirë, o Shaqir Salihu,” thashë me vete kur zhduka letërnjoftimin. “Tani e tutje unë nuk quhem më Shaqir Salihu, por jam Haki Salihu.” Gjërat po zhvilloheshin aq shpejt sa nuk isha në gjendje që të analizoja nëse po veproja mirë apo jo. Por tashmë nuk mendoja për asgjë tjetër veçse se si të hyja në anije dhe të mbërrija në Itali. Unë nuk jam fetar, por besoj shumë në Zot, sepse më ka ndihmuar në momentet më të vështira të jetës sime.

“O Zot i vërtetë,” i drejtohesha vazhdimisht me lutje, “ndihmoje sot Shaqirin e ri sepse është në kërkim të një jete të lirë e të një vendi pa sllavë të egër mesjetarë.”

Përpara meje ishte sfida e mbarkimit në anije me pasaportën e vëllait tim të dashur Hakiut, që sot nuk jeton më.

***

Vendosa të pozicionohem diku pranë anijes dhe po vëzhgoja. Ata po përgatisnin platformën që lidhte mjetin lundrues me tokën. Një zinxhir i madh e mbante të ankoruar anijen. Pas pak turistët italianë nisën të fusnin në traget kerret e tyre, të cilat ishin të shumëllojshme. Ndërsa në orën shtatë nisën të hipnin edhe pasagjerët. Zemra nisi të më rrihte fort e me ritëm të lartë. Vendosa të mos hyja menjëherë. Lashë të kalonin përpara një grumbull i madh njerëzish. E shfrytëzova këtë çast, për t’u rrasur në mesin e tyre. Flisnin italisht e disa gjuhë të tjera. Në hyrje qëndronte një oficer me uniformë prej marinari. Ai merrte pasaportat. Erdhi radha ime. Trembesha se mund të ma kthente menjëherë. Por jo. Të gjithë dorëzonin pasaportën dhe hynin në anije. Nuk kisha lundruar kurrë me anije dhe nuk i dija rregullat. Madje nuk kisha as pamjen e një turisti. Pasi i dorëzova pasaportën u futa mes qindra udhëtarëve të tjerë. Më dukej sikur gjysma e punës ishte kryer. E kush mund të më gjente mua aty tashmë…

Mezi prisja që trageti të nisej. Më në fund e ndjeva që po lëvizte. Ishte ora tetë e mbrëmjes. Brenda në anije nuk kishte më vend për t’u ulur. Nata ishte e qetë. Qielli i kaltër e deti i patrazuar. Ndihej veç aroma e freskët e detit. “Zoti di ta rregullojë kështu për mua këtë natë,” mendoja me vete.

Çdo minutë që kalonte po më largonte edhe më shumë nga Tivari, po më largonte nga Dardania ime, nga dheu im, nga ëndrrat e mia. Në mendje më vinin vazhdimisht vargjet e famshme të poezisë “Lamtumirë vendet e mia” të at Gjergj Fishtës, si një refren i pandalur:

Lamtumirë vendet e mija,
Që po m’zhdukeni dalngadalë,
Gjimon deti, ushton duhija,
Lkundet varka valë mbi valë.
Kah njaj Diell qi asht tuj flakrue,
Andej fill un tash do t’veta,
Lamtumirë atdhe i bekue,
Lamtumirë për sa t’jet jeta!
Nesër nadja kur mbi ne,
Rrezja e Diellit ka me ra,
Kush e di sa ujë e dhe,
Mue prej teje ka me m’nda?

Nuk dija nëse duhet të qaja apo të gëzohesha. Isha shumë nervoz. Rruga ishte e gjatë dhe nuk dija se ku do të më çonte. Tej horizontit pafund më priste një botë e re, thuajse e pakapshme. Me ëndrra të reja dhe me frikën për të papriturat. Nuk më zinte vendi-vend. “Si do t’ia bëja në Bari? A do të ma kthejnë pasaportën?” bluaja në kokë gjatë lundrimit. Më vinin gjithfarësoj mendimesh.

Diku në një stol në anije po qëndronin një grua e moshuar, malësore shqiptare dhe një djalë i moshës sime. U afrova. Kishin shtruar një pëlhurë të hollë e të bardhë, mbi të cilën kishin vendosur bukë e djathë dhe po hanin. I dëgjova që flisnin shqip dhe vendosa t’i përshëndes. U gëzova që gjeta këta shqipfolës.

— Mirëmbrëma, — i përshëndeta.
— Mirëmbrëma, — m’u përgjigjën.
— Po ju, shqiptar jeni? — më pyetën.
— Po. Jam shqiptar i Kosovës. Po udhëtoj për në Itali.

Djali nga Malësia quhej Tomë. Ishte goxha i shëndetshëm. Ndërsa gruaja ishte nëna e tij. Ishte veshur me një kostum malësoresh, ngjyrë të zezë dhe me shami.

— Të lutem, — më tha ajo nënë shqiptare, — ulu e ha pak bukë.

Vetëm shqiptari i ka këto zakone, adete e virtyte të larta njerëzore. Isha shumë i uritur dhe pa u menduar dy herë u ula të haja një copë bukë me këta malësorë bujarë. Mora edhe djathë. Në atë çast më kapi një mall për ditët e fëmijërisë. Kur ruanim bagëtitë në kullota merrnim me vete bukë e djathë. Sa e ëmbël m’u duk ajo bukë e malësorëve. Ishin nga Hoti a Gruda. Por shumë bujarë. Menjëherë nisëm të bisedonim.

— More, — u thashë unë, — jam bërë shumë merak sepse një oficer, në hyrje, më mori pasaportën dhe nuk ma ktheu më.
— Mos u shqetëso, — më tha Toma. — Kështu veprojnë me çdo udhëtar.

U qetësova goxha.

— Po ju për ku jeni nisur? — më pyetën.
— Po shkoj në Romë. Kam disa miq atje. Po ju?
— Ne deri në Bari. Më pas shkojmë në një fshat pranë Barit. Atje punojmë nëpër vreshta.

Gjatë udhëtimit, në një moment dola në tarracën e anijes. Pamja që m’u shfaq ishte bukuri e rrallë. Qielli ishte i kaltër, teksa hëna ndriçonte fort. Anija çante me ngulm detin drejt Italisë. Pak metra më tutje, dy të rinj, një djalë e një vajzë italiane po putheshin. Ishte një natë me të vërtetë romantike për njerëzit që nuk kishin probleme si unë. Ah sa lakmi i kisha! Pse unë nuk pata një fat të tillë që të jetoja i lirë. Të udhëtoja i lirë nëpër vende të ndryshme të botës. Por jo. Ne po na dëbonin sllavët sistematikisht nga trojet tona, nga vendlindja jonë.

Pas pak minutash erdhi edhe Toma. Më pa dhe më ofroi një cigare. Shihnim detin që shtrihej i gjerë përpara nesh, nën ndriçimin e hënës.

Ishte bukuri e rrallë, por unë nuk mund ta shijoja. Isha në siklet se si do të veproja, pasi të mbërrija në Bari. Telashet e mia të mëdha sapo kishin filluar. Toma më tregoi se anija do të mbërrinte në Bari në orën gjashtë të mëngjesit. — Mos ki merak! — më thoshte. — Kur të mbërrijmë në Bari oficeri do të na i kthejë pasaportat.

Ata dy malësorë të mirë e të urtë më ndihmuan jo pak. Falë tyre unë u ushqeva në kohën kur isha shumë i uritur. Erdhi edhe nëna e Tomës në tarracë dhe na dha disa gurabije. Nga shprehia e fytyrës sime kuptoi merakun tim dhe se kisha një problem.

— Mos u shqetëso! Zoti do të të ndihmojë.

Dy malësorëve të ndershëm nuk ua tregova historinë time të trishtë. Kur më pyetën si quhesha, pa u menduar fare, ca edhe nga lodhja, menjëherë u përgjigja: Shaqir Salihu. Ata nuk e dinin se unë kisha pasaportën e vëllait tim, që quhej Haki. Kaloi mesnata, e me të edhe gjysma e rrugës. Ca nga udhëtarët flinin e disa të tjerë mbanin në duar nga një gotë me verë ose me uiski. Aty pranë ishte një minibar ku mund të merrje ndonjë pije. Por mua nuk ma mbante xhepi. Bashkë me Tomën vajtëm, dhe i kërkuam nga një gotë ujë atij që rrinte në banak. Ndërsa nëna e Tomës po flinte në një stol. Edhe ne u ulëm diku aty rrotull dhe morëm një sy gjumë.

Herët në mëngjes plaka na dha edhe ca petulla. Kishte marrë shumë gatime me vete, ngaqë e dinte që rruga ishte e gjatë. E kishin bërë shpesh këtë rrugë, pasi bashkë edhe me djemtë e tjerë të saj, shkonte në Itali për të punuar. Teksa hanim petullat, edhe njëherë mendoja se sa me fat kisha qenë. Nuk e di se si do të kisha vepruar nëse nuk do t’i kisha takuar këta malësorë.

Ishte agim. Ishim futur në ujërat territoriale italiane. Tashmë isha shumë larg Kosovës sime. Pasagjerët nisën të zgjoheshin një nga një nga cepa të ndryshëm të anijes. Ndërsa ata që kishin paguar më shumë kishin marrë edhe dhoma me shtretër në katet e poshtme. Emri i anijes nuk më kujtohet, por e mbaj mend si mjetin që më largoi nga ferri i serbëve dhe më çoi përtej detit, drejt një vendi demokratik siç ishte Italia.

Që prej larg, nga anija nisëm të shquanim qytetin e madh bregdetar të Barit. Peshkatarët italianë kishin dalë larg bregut që menatë. Mëngjesi ishte i mrekullueshëm. Ajri i pastër e i freskët. Deti ishte i qetë e me pak dallgë. Nuk na kanosej asnjë rrezik. Anija iu afrua ankorimit dhe për pak çaste u krijua një situatë e trazuar. Të gjithë po mblidhnin plaçkat që kishin me vete dhe po përgatiteshin për të zbritur. Shqetësimi im rritej. Tashmë më priste sfida se si do t’ia dilja. Kë do të pyesja për të marrë trenin për në Romë. Toma më ndihmoi disi, duke më orientuar. Të gjithë ishim grumbulluar në dalje të anijes, duke pritur të na thërrisnin emrin për të marrë pasaportën e për të zbritur. Toma me nënën e tij i morën pa- saportat e tyre. Shqetësimi im u shtua. Djersë të ftohta nisën të më rridhnin në ballë nga frika se mos më ndalnin. Por nuk ndodhi asgjë. Për asnjë moment, askush nuk më pa në fytyrë.

Më në fund, oficeri thërriti: “Haki Salihu!” Unë iu përgjigja dhe ai më dha pasaportën pa më hedhur fare sytë. Dolëm nga anija mes grumbullit të madh të njerëzve. U ndava me Tomën dhe nënën e tij të dashur. Më uruan fat. Nëna e Tomës më përqafoi dhe më tha: “Po më dhimbesh biro se paske mbetë vetë në këtë rrugë të gjatë e pambarim!” Ata njerëz të mirë nuk i pashë më kurrë në jetën time. Ndoshta ishin nisur për në kampin e refugjatëve në Kapua.

***

Tashmë kisha mbetur krejt vetëm. Nuk dija se në cilin drejtim ndodhej stacioni i trenit. Fatmirësisht, shqipja jonë e ëmbël ka disa fjalë të gjuhëve latine, si stacion, tren etj. Iu drejtova një personi për të më orientuar. Më drejtoi pak. Stacioni i trenit nuk ishte fort larg nga porti dhe shkova në këmbë. Kur mbërrita aty, pashë një rrëmujë të madhe. Për mua ishte hera e parë që udhëtoja në një shtet perëndimor. Përshtypja e parë që m’u krijua ishte rrëmuja. Njerëzit e shumtë në stacionet e udhëtimit. Ndoshta kjo edhe për shkak të stinës së verës, sepse këto ishin qendra turistike. Ngjashmëria e shqipes me gjuhët latine më ndihmoi edhe për gjetjen e binarit. Në “Binario 18” nisej treni për në Romë në orën 10.

Kisha kohë të pushoja pak në këtë stacion të madh. Isha shumë i lodhur e i rraskapitur. Më priste sërish një rrugë e gjatë. Nuk dija se sa zgjaste saktësisht udhëtimi. Para për të prerë biletën nuk kisha më.

Vendosa t’i hip trenit pa biletë. Pashë konduktorin që hipi në vagonin e fundit. Çdo konduktor kishte tre vagonë. Unë u ula në fund të vagonit të tretë. Në çdo ndalesë të ardhshme përpiqesha të ndërroja vagonët, në mënyrë që konduktori të mos ndeshej me mua, që isha pa biletë. Por lëvizjet e mia të shpeshta ranë në sy. Kur treni po mbërrinte në Kazerta, qytetin në veri të Napolit, e me histori të madhe në rajonin jugor të Italisë, ndjeva uri të madhe. Ky qytet ishte në mes të linjës hekurudhore që lidhte Napolin me Foxhan dhe mandej Romën. Por që andej kalonte edhe treni që udhëtonte nga Bari për në Romë. Vendosa të zbres. Isha gjysmë i vdekur. Ca nga lodhja, e ca nga uria.

Në sheshin e vogël, pranë stacionit të trenit në Kazerta, ishte një çezme e vogël. U turra si i marrë, pasi isha shumë i etur. Kisha marrë krejtësisht çehren e një refugjati. I rraskapitur. I uritur. I palarë. Mbaja erë të keqe. Aty pranë pashë një ndërtesë ku shkruante “Banco di Napoli”. Doja të shkëmbeja me para italiane ato pak para jugosllave që kisha me vete.

U futa në bankë dhe punonjësit iu drejtova me gjeste e jo me fjalë. Ai plotësoi një formular dhe më dha 15 mijë lireta italiane. I mora paratë dhe shkova menjëherë në një dyqan buke në qytet. Bleva një bukë dhe e futa në çantë dhe më pas, me vrap e në stacion. U ula në një stol dhe po haja bukë thatë dhe te çezma pak metra më tutje, pija ujë të ftohtë.

Hyra sërish në stacion. Më duhet të kapja një tjetër tren për në Romë.

— Treno per Roma? — pyeta dikë.

Më thanë se do të mbërrinte pas një orë e gjysmë. Pasi erdhi, vendosa të veproj në të njëjtën mënyrë si herën e parë, pasi nuk kisha mundësi që të blija biletë. Në skenarin më të keq, mendoja, do të më kapnin pa biletë dhe do të më zbrisnin në stacionin më të afërt. Unë isha me pasaportë të rregullt, paçka se ajo ishte e vëllait tim.

Pas disa orësh udhëtim, në gjashtë të mbrëmjes mbërrita në stacionin “Termini” të Romës. Ishte madhështor. Mijëra udhëtarë ndodheshin aty. Kishte dyqane dhe kioska të vogla me gatime të ndryshme. Ishte një stacion që nuk flinte kurrë. Kjo më gëzoi pasi mund të pushoja i qetë, pa rënë në sy të kurrkujt. Tashti kisha pamjen e një udhëtari ndërkombëtar, por në fakt isha një refugjat i pastrehë. Me paratë që kisha marrë në Kazerta mund të haja një sandviç me proshutë. Unë zaten nuk kisha ngrënë kurrë mish derri deri atëherë, por në ato çaste nuk mendoja më se çfarë duhet të haja. E rëndësishme për mua ishte të mbijetoja. Gjuhën nuk e njihja dhe mezi, duke lëvizur me duar e me këmbë, arrita të marr atë sandviç, sa për të mbushur barkun.

Stacioni i trenit në Romë “Termini” ishte vendndodhja e natës sime të parë në Itali, jashtë Kosovës dhe territorit të ish-Jugosllavisë. Problem për mua tashmë mbetej fakti se si do të shkoja te Pashku në qytezën Atina, të krahinës së Frosinones. Ajo qytezë ndodhet 120 kilometra në jug të Romës. Tërë natën e kalova i shqetësuar. Në mëngjes mora një kafe ekspres e një panine me proshutë. Më kishin mbetur vetëm 10 mijë lireta, që ishin fare pak. U përpoqa të mësoj nga disa kalimtarë se si shkohej në Atinë, por ata nuk kishin ndërmend të humbnin kohë me mua, që nuk dija as të flisja gjuhën e tyre. Në një park aty pranë takova një plak, i cili pati mirësinë të më ndihmonte. Ai më tregoi se në Atinë të Frosinones mund të shkoja ose me autobus, ose me tren deri në Monte-Kasino, e më pas me autobus deri në Atinë, që nuk kushtonte shumë. Vendosa të marr trenin deri në Kasino, duke hipur pa biletë, e mandej të shkoja me autobus deri në destinacion. Plaku më shoqëroi deri në stacion. Aty pyeti për trenin dhe më çoi deri në vend. Më thoshte se duhet të blija biletë, por unë i thashë se nuk mundesha. Ai i gjori uli krahët. E kuptoi pamundësinë time dhe më uroi udhë të mbarë. Për dy orë mbërritëm në Kasino dhe fill pas saj, mora autobusin. Shoferi u ndante biletat pasagjerëve. M’u drejtua edhe mua. I thashë se jam nisur për në Atinë, që paskësh qenë stacioni i fundit. Ia dhashë edhe ato para që më kishin mbetur. Ai më ktheu kusurin. Sediljet ishin të buta. U gëzova se mund të udhëtoja i qetë më në fund dhe mund të flija gjatë udhëtimit. Pranë meje u ul një burrë. Më vinte shumë turp, pasi qelbesha erë. Nuk isha larë që në Prishtinë, te shtëpia e vëllait, pak para se të nisesha. Kishin kaluar tri ditë.

Pasi mbërritëm, po shihja rreth e përqark. Ishte një shesh i vogël. Aty pranë një kafene, ku kishte edhe disa gjëra ushqimore. Njerëzit rrinin ulur nën hijen e një lisi atë pasdite, duke gjerbur kafenë. Më zunë sytë dy prej tyre që pinin kafenë dhe cigare. I dëgjova që flisnin shqip. Flisnin me dialekt malësorësh, prej zonës nga vinte edhe Pashku. I përshëndeta. Ata më ftuan që të ulesha. Më thanë të merrja diçka për të pirë, kafe ose birrë. Mora një birrë që në Itali ishte e famshme, siç është edhe sot, birra “Peroni”.

— Nga të kemi ty? — më thanë.
— Unë vij nga Kosova.
— A njeh njeri këtu?
— Po, — u thashë. — E njoh Pashk Kalajn.
— Pashk Kalaj është ende këtu, por brenda 10 ditësh niset për Amerikë. Nuk më erdhi mirë se do të mbetesha vetëm sërish. Pashku ishte martuar me një italiane dhe banonte në shtëpinë e saj. Italianes i kishin vdekur prindërit dhe ishte rritur nga një plakë e farefisit. I pyeta shqiptarët nëse mund të më ndihmonin ta gjeja Pashkun. Teksa po pinim birrë dhe po bisedonim, njëri prej tyre pa Pashkun që nga larg dhe e thërriti. Pashku u afrua dhe po më shihte me habi.

— O Shaqir? Po ti je a?

Nuk e kisha parë prej vitesh Pashkun. Kishte ndryshuar shumë. Edhe unë kisha ndryshuar. Isha edhe i lodhur, i dërmuar. Më përqafoi. I falënderova këta dy shqiptarë të mirë që u sollën mirë me mua dhe së bashku me Pashkun u nisëm për te shtëpia e bashkëshortes së tij. Ishte një shtëpi me gurë dhe me shkallë nga jashtë. Banesa e tyre ishte në katin e dytë. Në të parin jetonte një familje italiane.

Pashku e kishte mësuar shumë mirë italishten. Nuk ishte fare i papërgatitur për vizitën time. Motra e tij Maria i kishte thënë se më kishte dhënë adresën e tij. E kishte porositur gjithashtu edhe që të më ndihmonte. Por Pashku nuk e dinte nëse unë do të mbërrija në Itali dhe kur mund të mbërrija. Hymë në shtëpi dhe më prezantoi me bashkëshorten e tij dhe me zonjën që e kishte rritur. Banonin të tre aty. Pashku ishte martuar tre a katër muaj më parë. Pa humbur kohë, më solli peshqirin dhe një sapun e më tregoi se ku ishte banja që të lahesha. Kur po bëja dush, në këmbët e mia vëreja llumin që rridhte nga papastërtia që ishte mbledhur në trupin tim gjatë atij shtegtimi të gjatë e rraskapitës. U pastrova mirë e mirë dhe u vesha me ndërresat që kisha me vete. Plaka na kishte gatuar një supë shumë të mirë, makarona dhe një pulë. Ndihesha tmerrësisht i lodhur. Ndieja marrje mendsh. Ngushëllohesha nga mendimi i atij udhëtimi, që pavarësisht peripecive, ishte mbyllur me sukses. Megjithatë e ardhmja më shqetësonte, ashtu si e shkuara. Kisha frikë. Sllavët na e kishin futur frikën deri në palcë. Por Pashku vazhdimisht më qetësonte.

Dom Prenkë Ndrevashaj
(në mes) me Pashk Kalaj dhe bashkëshorten e tij Albën, në ditën e martesës

— Mos u tremb, — më thoshte, — këtu nuk të thotë askush përse ke ardhur dhe as nuk të përzë.

Aty e ndjeva se largimi nga atdheu ishte ngulur si një thikë në asht, e nuk do të ndahej deri në ditët e fundit të jetës sime.

Qëndruam gjatë e biseduam me Pashkun, megjithëse qepallat më rëndonin si plumb. Isha i lodhur e i drobitur. Më flihej shumë. Mezi prisja që të shtrihesha edhe njëherë në një krevat. Në Atinë, këtë qytezë piktoreske që shtrihej në një shpat malor, ajri ishte i pastër. Jeta në qytet ishte e shëndetshme. U mbulova me çarçaf dhe fjeta i patrazuar si qengj deri në orën tetë të mëngjesit të së nesërmes.

Këtë histori kaq dramatike mund të vazhdoni ta lexoni në faqet 150-155 të librit duke u ndalur në këtë link.

Ju mund të mësoni më gjerësisht për librin “Rrëfime lirie” nëse adresoheni këtu.